Jongeren en kortgeschoolden zijn op 13 oktober 2024 minder gaan stemmen
Uit een evaluatie van de opkomstplicht in opdracht van Vlaams minister van Binnenland Hilde Crevits blijkt dat vooral jongeren en kortgeschoolden minder deelnemen aan de verkiezingen. Ook het sociaal weefsel in een gemeente en de interesse in politiek spelen een rol. Er zijn verschillende redenen waarom mensen al dan niet gaan stemmen. De belangrijkste reden is niet van principiële, maar eerder van praktische aard namelijk “onmogelijkheid” wegens ziekte, vakantie of andere geplande activiteiten. Daarnaast spelen ook politieke beweegredenen en een gebrek aan kennis die burgers ervaren mee. En overheidscampagnes blijken weinig effect te hebben om mensen te overtuigen.
Sinds de vorige gemeente- en provincieraadsverkiezingen is het voor kiezers wettelijk niet langer verplicht om hun stem te gaan uitbrengen bij de lokale verkiezingen. In opdracht van minister Crevits werd een evaluatierapport opgemaakt dat meer inzicht biedt in de afschaffing van de opkomstplicht bij de lokale en provinciale verkiezingen van 13 oktober 2024. De impact van de maatregel, de motivatie en het gedrag van kiezers werden onderzocht.
Meer dan 3,1 miljoen mensen of 63,5 procent van de stemgerechtigden in Vlaanderen brachten op 13 oktober een stem uit. Met het verdwijnen van de opkomstplicht in Vlaanderen was de deelnamegraad 29 procent lager. Dat is vergelijkbaar met Nederland toen de opkomstplicht daar verdween in 1970. Sindsdien nam de opkomst in Nederland gestaag af tot de helft van de kiezers bij de meest recente lokale verkiezingen in 2022.
Groot verschil tussen gemeenten
De opkomstcijfers lopen sterk uiteen tussen de gemeenten in Vlaanderen. De helft van de gemeenten kent een opkomst tussen de 62 en 68 procent. De deelnamegraad in Limburg was het hoogst in Voeren (78.7 procent).
Een analyse toont dat de deelnamegraad aan de gemeenteraadsverkiezingen het grootste is in die gemeenten waar een groter aandeel van de bevolking hoger opgeleid is en een groter inkomen heeft. De opkomst ligt ook hoger in gemeenten waar de sociale cohesie groter is. Omgekeerd is de deelnamegraad lager in stedelijke omgevingen waar het inwonersaantal en de dichtheid het grootst zijn. In stedelijke omgevingen is de diversiteit ook groter. De opkomst blijkt dan ook lager in die gemeenten waar er meer mensen met een buitenlandse afkomst wonen en er een groter aanbod aan politieke keuze is. In kleinere plattelandsgemeenten vormt het feit dat de bewoners meestal een kandidaat kennen een motivatie om wel te gaan stemmen.
Leeftijd bepaalt mee of mensen gaan stemmen. De participatie van 65-plussers is 86%, de participatie van de 18 tot 24-jarigen is slechts 55%. Ook de manier waarop gestemd werd geëvalueerd. De deelnamegraad in gemeenten waar gestemd wordt met potlood en papier is iets groter, dan in gemeenten waar mensen hun stem digitaal uitbrengen. Gemiddeld is de opkomst bijna 64 procent waar digitaal gestemd werd en 67 procent waar op papier gestemd werd.
Gedrag en motivatie kiezers
Het rapport bestaat ook uit een studie naar de beslissing van kiezers om al dan niet deel te nemen aan de lokale verkiezingen van 13 oktober, uitgevoerd door de Universiteit Gent. Uit de bevraging bij 1.415 personen in Vlaanderen blijkt dat er zeer uiteenlopende redenen zijn waarom mensen al dan niet gaan stemmen.
- Gaan stemmen blijkt in grote mate een positieve keuze. 64 procent van de stemmers bracht zijn of haar stem uit, omdat hij of zij het een burgerplicht vindt. 53 procent wijst naar de strijd die voorouders hebben moeten voeren voor het algemeen stemrecht. Dat het een princiepskwestie is, wordt ook benadrukt door het feit dat 81 procent van de stemmers altijd al van plan was om te gaan stemmen. 24 procent van de niet-stemmers was nooit van plan om te stemmen en 24 procent nam de beslissing zodra de afschaffing van de opkomstplicht bekend werd. Daarnaast is gaan stemmen voor 44 procent van de stemmers ook vooral een gewoonte. Het onderzoek spreekt van een generatie-effect
in de gewoonte om te gaan stemmen. Jongeren gingen namelijk minder naar de stembus op 13 oktober. Meer nog, de deelnamegraad nam stelselmatig toe, naarmate de respondent ouder is. - Een andere groep van motieven heeft te maken met specifieke politieke beweegredenen. Stemmers willen met hun stem een politiek doel bereiken. 47 procent stemde om een welbepaalde partij de steunen. 48 procent wenste een kandidaat te steunen. Anderen willen met hun stem veeleer iets verhinderen. Zo stemde 45 procent om te voorkomen dat een partij waar hij of zij niet achter staat, de verkiezingen wint. 25 procent van de mensen die niét gingen stemmen, deed dat omdat men geen interesse in de politiek heeft. De belangstelling in politiek vergroot sterk de kans dat een persoon deelneemt aan de verkiezingen. Het verschil in deelnamegraad loopt op tot wel 44 procentpunten tussen personen met een lage en hoge interesse in de lokale politiek. 27 procent van de niet-stemmers stelt dat hun stem toch geen verschil maakt en 22 procent dat de politiek niet luistert naar hen en niet om hen geeft. Daartegenover: 19 procent van degene die wel gingen stemmen deed dit om hun tevredenheid over het lokale beleid
uit te drukken. - Opvallend is dat de gewijzigde kiesregelgeving een bijkomend motief vormt om te gaan stemmen. Naast de afschaffing van de opkomstplicht gaat het dan om de nieuwe regels voor het aanduiden van de burgemeester en het verdwijnen van de impact van de lijststem. 34 procent van de stemmers wilde met zijn of haar stem de volgende burgemeester mee verkiezen. 28 procent stemde omdat zijn of haar stem een grotere impact heeft.
- Ook pragmatische redenen komen naar voor. Ruim 40 procent van de niet-stemmers zijn niet gaan stemmen door bijvoorbeeld ziekte, vakantie, werk of andere persoonlijke omstandigheden. Ook de mogelijkheid om te stemmen op afstand (via het internet, mobiel stemmen of stemmen per brief) werd bevraagd. Tot de helft van de niet-stemmers zegt wellicht te zullen stemmen wanneer dit via het internet kon. Ook het gemakkelijker maken om naar de stembus te gaan voorafgaand aan de verkiezingsdag en een eenvoudiger volmachtenregeling had volgens de bevraagden tot een grotere deelname kunnen leiden. Bijna een kwart van de niet-stemmers zegt dat ze in dat geval wel hadden gestemd.
Houding tegenover opkomstplicht
De opkomstplicht telt voor- en tegenstanders – ook in de bevolking, zo toont de studie van de Universiteit Gent. De kiezers zijn sterk verdeeld over het verplichte karakter van deelname aan de (lokale) verkiezingen. 34 procent is het (helemaal) eens dat stemmen niet verplicht is. 46 procent is het daar (helemaal) niet mee eens en meent dat stemmen wel verplicht moet zijn. Bijna 20 procent weet het niet.
Zowel in alle partijen zijn er grote aantallen voor- en tegenstanders te vinden van de opkomstplicht. Oudere leeftijdsgroepen zijn meer van mening dat stemmen niet verplicht moet zijn dan jongere leeftijdsgroepen. Meer dan kortgeschoolden zijn hogeropgeleiden het eens dat stemmen niet verplicht moet zijn. Toch zijn het net vooral de kortgeschoolden en jongeren die minder vaak gingen stemmen met het verdwijnen van de stemplicht.
Communicatiecampagnes weinig effectief
Op vraag van minister Crevits besteedt het evaluatierapport aandacht aan de communicatie-initiatieven die werden opgezet door de overheid om burgers bewust te maken van hun stemrecht. Enerzijds werd vorige legislatuur een brede mediacampagne gevoerd die de nadruk legt op de waarde van stemmen in een democratie. Anderzijds werden aanvullende initiatieven uitgerold, gericht op specifieke doelgroepen (waaronder jongeren, mensen in armoede, mensen met een handicap en niet-Belgen).
Het rapport stelt dat mensen weinig invloed toeschrijven aan campagnes vanuit de overheid. 56 procent van de bevraagde burgers in de studie geeft aan dat die beslissing helemaal niet beïnvloed werd door eventuele campagnes van de Vlaamse overheid of het gemeentebestuur. Het zijn vooral persoonlijke contacten die aansporen om al dan niet te gaan stemmen.
